Wstęp

Przedmiotem opisu w niniejszym artykule objęto przykłady – wedle przyjętego kryterium – realnego dostosowania ad sensum i ad formam słowa osobowego do szeregów, stanowiących reprezentacje powierzchniowe podmiotu szeregowego we współczesnych zdaniach polskich. W wielu opracowaniach językoznawczych postuluje się wprawdzie określone zasady tego typu składni (por. Korybut-Daszkiewicz, Najdecka, 1993; Kopcińska, 1997; Jadacka, 2006), jednak faktyczne badania korpusowe przeczą zakładanym determinantom, nawet już w odniesieniu do okresu sprzed 1939 roku (por. Zbróg, 2010).

Zasadniczo podmiot szeregowy składa się z dwóch argumentów (rzeczowników lub ich dystrybucyjnych ekwiwalentów) oraz wskaźnika zespolenia: spójnika współrzędnego lub przecinka spójnikowego.. Jako człon zdania wchodzą w dwustronną relację akomodacyjną z orzeczeniem czasownikowym jako człon akomodowany i akomodujący oraz odnoszą się przynajmniej do dwóch obiektów w rzeczywistości, np.: Matka, ojciec siedzą przy stole (ED2011); Wielu gości i aktorów stało przed stadionem (GW2003). Normatywiści często zakładają w tego typu konstrukcjach konieczność wystąpienia słowa osobowego w formie pluralnej, jednostkowo tylko „dopuszczając” uzgadnianie go z najbliższym członem szeregu (np. Miłość i nienawiść jest w nas). Przegląd wyekscerpowanych zdań dowodzi, że nie ma bezwyjątkowej reguły składni w żadnym wypadku, nawet gdy oba człony są osobowe. W artykule zostaną wyliczone typy szeregów, które w ponad dziewięciu wypowiedzeniach na dziesięć dają dyspozycje do składni realnoznaczeniowej lub formalnogramatycznej. Jako kliszę dla nich wymieniono szeregi z dostosowaniem wariantywnym – na różnych poziomach.

1. Składnia realnoznaczeniowa i formalnogramatyczna

Terminów składnia realnoznaczeniowa i składnia formalnogramatyczna zaczęto używać literaturze przedmiotu w latach 60. ubiegłego stulecia (Buttler, 1971). Wariantywnie pojawiało się też pojęcia – odpowiednio – ad sensum: jako dostosowanie orzeczenia do całego szeregu, (wskazywano na realnie istniejącą mnogość czasownika), i ad formami (czyli uzgadnianie formy czasownika z jednym z członów szeregu). Pierwszy typ obejmował zasadniczo wypadki, w których forma mnoga czasownika nie mogła być wynikiem samodzielnego oddziaływania żadnego z członów szeregu, np. w zdaniu Książka i zeszyt leżą na stole forma leżą nie została uzgodniona ani z rzeczownikiem książka, ani z rzeczownikiem zeszyt, tylko z szeregiem jako całością (obiekt + obiekt = mnogość realna i gramatyczna).

Konkurencyjna składnia formalnogramatyczna (ad formam) obejmowała sytuacje, w których na formę osobową wpływał, z różnych względów, tylko jeden z członów szeregu – zwykle najbliżej stojący przy czasowniku, por. Na stole leżała książka i zeszyt. Forma singularna stanowiła efekt oddziaływania rzeczownika książka.

W niektórych zdaniach jako składnię ad sensum należałoby uznać dostosowanie tylko do jednego z członów szeregu. Na przykład, gdy wskaźnikiem zespolenia był spójnik typu lub, mający dyspozycję rozłączną (Grochowski, 1984), faktycznie w zdarzeniu uczestniczy wyłącznie jeden z referentów, por.: Gość albo gospodyni wznosił toast. Konsekwencją było dostosowanie formy osobowej do najbliższego z członów, nie istniała więc dowolność wyboru składnika szeregu. Np. zdanie: *Gość albo gospodyni wznosił toast uznane zostanie za nieakceptowalne. Natomiast zdanie: Gość albo gospodyni wznosili toast nie jest ani przykładem składni formalnogramatycznej, ani przykładem składni realnoznaczeniowej, albo stanowi przykład składni realnoznaczeniowej, jeśli przyjąć, że mówi się w nim o czynności wykonywanej przez referentów w pewnym odstępie czasowym (‘wznosili toast’ raz jedno, raz drugie – co pewien czas się zamieniali)².

Terminy składnia realnoznaczeniowa i składnia formalnogramatyczna zaczęły się pojawiać w innych źródłach (np. Jodłowski, 1976; Kallas, 1993; Podracki, 1997).

Za Lyonsem (1975, s. 258–263) wprowadzono ponadto do opisu m.in. składni podmiotu szeregowego z orzeczeniem pojęcia konstrukcja egzocentryczna i konstrukcja endocentryczna (Saloni, Świdziński, 1985, później także Kallas, 1993; Kopcińska, 1997). Cechą konstrukcji egzocentrycznej było to, że całe „wyrażenie należy do innej klasy syntaktycznej (z inną dystrybucją) niż którykolwiek z jej składników” (Karolak, 1984, s. 284). Wyczerpuje to znamiona sytuacji, w której orzeczenie uzgadnia formę z całym szeregiem, gdyż oczekiwanych cech nie może ono otrzyma od żadnego z jego członów. Kiedy zaś orzeczenie dostosowuje się do jednego z członów szeregu, występuje konstrukcja endocentryczna, tj. wyrażenie należące „do tej samej klasy syntaktycznej, co przynajmniej jeden z jego składników bezpośrednich” (Karolak, 1984, s. 284).

Zdaniem Saloniego i Świdzińskiego bezpośredni skutkiem takiego rozróżnienia byłoby m.in. to, że wyłącznie konstrukcje egzocentryczne uzyskałyby status współrzędnych ze względu na nieredukowalność do jednego ze składników. Możliwość redukcji Koledzy i koleżanki idą do Koleżanki idą / Koledzy idą sprawia, że całe wyrażenie koledzy i koleżanki należałoby uznać za podrzędne. Lingwiści ci dodali: „endocentryczność i egzocentryczność to w zasadzie własność kontekstowa, własność użycia danej konstrukcji w danym kontekście, a nie konstrukcji jako takiej” (Saloni, Świdziński, 1985, s. 69), zatem systemowo wyrażenia takie nadal pozostawały współrzędne.

Inne stanowisko zajęła w tej kwestii Kallas, która wyrażenie Jan i Ewa w zdaniu Przyszedł Jan i Ewa uznaje z wyżej omówionych względów za dystrybucyjnie podrzędne (Kallas, 1993, s. 45).

Ilustracja składni realnoznaczeniowej z szeregiem egzocentrycznym występuje w zdaniu: Prokuratura i policja pracowały wspólnie nad sprawą (P2021). Forma orzeczenia (w liczbie mnogiej i rodzaju niemęskoosobowym) nie mogłaby zostać uzgodniona oddzielnie z żadnym członem podmiotu (pierwszy wymagałby bowiem formy singularnej i rodzaju nijakiego, drugi – formy singularnej oraz rodzaju żeńskiego). Musi zatem dojść do zsumowania i ustalenia oczekiwanych przez czasownik wartości kategorii liczby i rodzaju (por. Bobrowski, 1998).

Składnia formalnogramatyczna ujawnia się natomiast w zdaniu z szeregiem endocentrycznym: Młodzież lub nauczyciel musiał zdecydować o wyjściu z impasu (GW 2021). Orzeczenie uzgadnia w nim swą formę z sąsiadującym rzeczownikiem.

Niekiedy trudno było odróżnić składnię realnoznaczeniową od vformalnogramatycznej. Na czasownik oddziaływać mógł bowiem cały szereg, jak również tylko jeden z członów. Ilustruje to zdanie: Kielczanie i ich goście trzymali flagi i machali nimi (ED2017). W tym wypadku istnieją aż trzy możliwości wskazania kierunku oddziaływania szeregu na formę osobową – to wynik oddziaływania pierwszego członu (Kielczanie … trzymali flagi i machali nimi), drugiego (… ich goście trzymali flagi i machali nimi) lub obu, jak w składni ad sensum.

Niejednoznaczne interpretacyjnie są relacje pomiędzy szeregiem a formą finitywną w poniższych zdaniach:

Poniżej wyliczone zostaną cechy szeregów determinujących wystąpienie składni realnoznaczeniowej oraz formalnogramatycznej. Ustalenia zostały potwierdzone materiałem empirycznym (kilkaset zdań wyekscerpowanych z korpusów oraz zasobów internetu), a przykłady stanowić będą jedynie wyimkowe ilustratory. Wiele z przykładów stanowi zaprzeczenie ustaleń normatywistów, które miałyby wskazywać stan systemowo „oczekiwany” (por. Markowski, 1978; Kopcińska, 1997; Jadacka, 2006). Systemowe przesłanki, na których podstawie formułować należy zalecenia poprawnościowe, z istoty winny wynikać ze zwyczaju, zwłaszcza jeśli ów zwyczaj podbudowę egzemplifikacyjną. Kluczowe są konstatacje wynikające z obserwacji, nie zaś ocena, które są lepsze, pożądane, oczekiwane (por. też Bobrowski, 1998).

Podczas zaliczania poszczególnych szeregów do zbiorów z uwagi na typ dyspozycji syntaktycznych (ad sensum, ad formam) uwzględniono proporcje pomiędzy poszczególnymi realizacjami w każdym ze zbiorów według następującego klucza formalnego (zmienna objaśniająca): TYP ad sensum (powyżej 90% uzgodnień z całym ciągiem przy określonym typie formalnym szeregu); TYP ad formam (powyżej 90% uzgodnień z jednym z członów szeregów przy określonym typie formalnym). Szeregi okazjonalne, z wyjątkowo rzadkimi typami dostosowania zostały pominięte.

2. Determinanty składni realnoznaczeniowej w zdaniach polskich

Materiał badawczy dostarczył jedynie dwóch „silnych” reprezentantów, przy których orzeczenie uzgadniano z całym szeregiem. Były to zdania z ciągiem w pozycji podmiotu szeregowego, składającego się z:

• samych rzeczowników osobowych w liczbie pojedynczej, zespolonych spójnikiem typu i, por.:

  • Kobieta i jej dziecko leżeli w szpitalu na Woli (I2009);

  • Andrzej i jego brat poszli na całość w banku (SE2019);

  • Kolega Adama i koleżanka Baśki wzięli ślub w nowym kościele (GW2019);

• pluralnego rzeczownika – dowolnego wskaźnika zespolenia oraz rzeczownika singularnego, np.:

  • Deski lub parkiet mają trwałość tylko o rok krótszą (SL1983);

  • ponieważ realne płace czy liczba bezrobotnych, czy szereg innych rzeczy zrosną (GW2009);

  • że struktury i prawo będą ostatecznie oczyszczone (GW2001).

W wypadku przykładów z podpunktu b) można byłoby postawić hipotezę, że determinantem mnogiego orzeczenia był pierwszy z członów szeregu. Jednak na przestrzeni dziejów do tego typu uzgadniania formy osobowej dochodziło wyjątkowo, zatem trudno o potwierdzenie tego w przytoczonych zdaniach. Nie jest to jednak wykluczone, że dużym stopniu na kształt gramatyczny czasownika miał kluczowy wpływ pluralny rzeczownik.

Co istotne tylko przy wyżej wskazanych determinantach niemal bezwyjątkowo należałoby mówić o składni realnoznaczeniowej szeregów we współczesnej polszczyźnie.

3. Determinanty składni formalnogramatycznej

O ile, jak wykazano wyżej, składnia ad sensum pomiędzy podmiotem szeregowym a orzeczeniem na poziomie bliskim bezwyjątkowości obejmowała niewielki procent potencjalnych szeregów, o tyle składnia ad formam reprezentowana była o wiele liczniej. Dostosowanie do najbliższego członu szeregu zaobserwowano, gdy tworzyły go:

• dwa dowolne rzeczowniki połączone wskaźnikiem a nie – szyk P (podmiot) + O (orzeczenie) lub O + P, np.:

  • że to komisja, a nie Sejm ma określać, czym się będzie zajmować (TL1994);

  • właśnie te samochody, a nie motocykl najbardziej ucierpiał w wypadku (P2009);

  • wyraźnie zasmucona była tylko jego matka, a nie sami koledzy (SE2019);

• dwa rzeczowniki uwikłane wewnątrz wskaźnika zespolenie nie…, ale… – szyk P + O / O + P, np.:

  • Nie rodzice, ale właśnie żona pomogła nam najbardziej (SL1986);

  • reformy musiał bronić nie premier, ale pani minister (GW 2019);

  • na co dzień posługiwał się nią nie tylko rzemieślnik ateński, ale nawet Kimon (I2001);

• rzeczowniki singularne połączone wskaźnikiem zespolenia typu lub / czy, przy których albo przy pierwszym, albo przy obydwu stał określnik każdy – szyk P + O / O + P, np.:

  • każdy nowy uczeń czy uczennica otrzymuje dyplom przyjęcia do szkoły (DP1999);

  • Każdy pies lub kot trafia do znanej rodziny zastępczej (DP2003);

  • co do zasady każdy prokurator i każdy sędzia stara się nie wykazywać współczucia ofiarom wypadków (GW2009);

  • takiego gracza chciałby mieć każdy trener i prezes (PS2021);

• rzeczowniki singularne połączone w szereg składnikiem zespolenia typu ani / czy, przy których albo przy pierwszym, albo przy obu znajduje się człon podrzędny żaden – szyk P + O / O + P np.:

  • Żaden piłkarz ani trener nie musiał rozliczać nielegalnych premii (TL1987);

  • W końcu nie został do tego zmuszony nigdy żaden dziennikarz ani kierownik redakcji (ED2018);

  • to żaden kierowca czy żadna kierująca nie otrzymała za darmo biletów dla rodziny (P1999);

  • Do Sejmu i Senatu nie startuje żaden emeryt ani rencista (TL1973);

• rzeczowniki skoordynowane spójnikiem i, przed którymi stał liczebnik typu pięć – szyk P + O / P + O, np.:

  • dziesięciu posłów i posłanek nie może założyć klubu parlamentarnego (F2011);

  • sześciu mistrzów olimpijskich i ich trenerów zostało uhonorowanych nagrodami (SE2019);

  • Rannych zostało dwoje dzieci i nauczycieli (SL1982);

• rzeczownik oraz wyrażenie z TO (WSZYSTKO TO) – szyk P + O, np.:

  • że Biblia i wszystko to, co wyszło spod pióra papieża Polaka, jest ich codzienną lekturą (GW2001);

  • dom i to, co znajdowało się na podwórku, należało do poszkodowanej (SE2020);

• zaimki NIKT i NIC połączone dowolnym wskaźnikiem zespolenia – szyk P + O / O + P, np.:

  • nikt ani nic nie dawało już nadziei na powrót (I2022);

  • nie wróci tego nic i nikt (T1999);

• zaimki KTO oraz CO połączone dowolnym wskaźnikiem zespolenia – szyk P + O / O + P, np.:

  • kto lub co spowoduje zmianę (I2022);

  • nie może już ani kto, ani co poruszyć sądu (F2021);

• zaimki TEN i ÓW połączone dowolnym wskaźnikiem zespolenia – szyk P + O / O + P, np.:

  • wie to tylko ten czy ów z jego rodziny (T1995);

  • Ten i ów ma za sobą grę w lidze mistrzów (PS2011);

• połączone wskaźnikiem zespolenia typu ale i / albo i / albo / czy / ani rzeczowniki, z których pierwszy był singularny – szyk O + P

  • w końcu będzie czas albo i potrzeba przejrzenia całej ustawy o szkolnictwie wyższym (I2017);

  • Pełnomocnikiem powoda może być adwokat lub radca prawny (I2009);

  • Na salę sejmową nie wyszedł minister skarbu ani minister gospodarki (T2002);

  • Jakkolwiek jednak zrobiłby prezydent czy Sejm, będzie źle (DP2003);

  • następnie wystąpiła kuria, ale i kanonik z parafii spoza diecezji (GW2004)

• rzeczowniki konkretne uwikłane wewnątrz spójnika nieciągłego zarówno…, jak i… – szyk P + O, np.:

  • Interesowała go zarówno nagroda, jak i emocje (I2001);

• liczebniki JEDEN, DRUGI zespolone spójnikami typu lub / czy / ani – szyk P + O, np.:

  • ani jedno, ani drugie nie było dla Polski do przyjęcia (P1991);

• dwureferencyjny rzeczownik określany przymiotnikami skoordynowanymi wskaźnikami zespolenia typu lub / czy / ani – szyk P + O / O + P, np.:

  • których wysoka lub niska wartość użytkowa zależała od ceny akcji (GW2012)

  • Fizyczna czy psychiczna dyspozycja okazała się przyczyną agresji świadka (I2012)

  • ani jeden ani drugi zespół nie miał okazji do wygrania ligi lokalnej (SL1986)

  • Nie pojawiła nowa ani stara wersja samochodu (ED1990)

  • Na spotkaniu można było spotkać kieleckiego czy radomskiego wojewodę (SL1995).

Wszystkie powyższe typy szeregów mają ściśle określone cechy formalne, jak również zajmują wskazaną pozycję wobec orzeczenia, aby w konsekwencji oczekiwać składni formalnogramatycznej z pewnością przekraczającą 90%. Materiał uporządkowany wedle tego kryterium przeczy stanowisku normatywistów o tym, że składnia orzeczenia przy podmiocie szeregowym winna co do zasady być realnoznaczeniowa. Oparcie w ekscerpcjach źródłowych musi skłonić do sformułowania wniosku o tym, że o wiele liczniejsze są przykłady niemal bezwyjątkowego uzgadniania ad formam nad niemal bezwyjątkowym ad sensum.

4. Determinanty składni wariantywnej

W tym kontekście jako swoistą kliszę dla jednoznacznego sposobu uzgadniania formy słowa osobowego warto przytoczyć przykłady reprezentujące wariantywność typu akomodacji. Rozpiętość wahań w poniższych przykładach nie była zbyt duża i lokowała się w przedziale 1,5 : 1 odchylenia na korzyść ad sensum lub ad formam (czyli na przykład na 10 przykładów jednego typu składni odnotowano co najwyżej 15 drugiego). Tego typu frazy zaobserwowano m.in. w wypadku szeregów złożonych z:

• rzeczowników singularnych określanych przez człon KAŻDY, połączonych spójnikiem i – szyk P + O, np.:

  • każdy obywatel i każda obywatelka oczekiwali na szacunek władz (I2013);

  • Każdy człowiek i każda grupa społeczna ma prawo do godnego życia (SE2001);

• singularnych rzeczowników połączonych wskaźnikiem zespolenia typu lub – szyk P + O, np.:

  • Czy tylko on albo ona dzwonili na pogotowie (I2001);

  • pan marszałek albo jego zastępca musi ponieść konsekwencje za uchybienia (ED2002);

• rzeczowników singularnych określanych przez człon ŻADEN, połączonych spójnikiem typu i – szyk P + O, np.:

  • • żadna matka i żadna babcia nie mogą za to odpowiadać bezkrytycznie (DP2000);

    • żaden najeźdźca i żaden wróg nie może wygrać z narodem polskim (T1999);

• rzeczowników abstrakcyjnych połączonych wskaźnikiem zespolenia typu i – szyk P + O, np.:

  • Miłość i radość odeszły wraz z bankructwem ojca (GW2019);

  • jego ufność i wiara w państwo doprowadziły do zguby ów naród (I2009);

• człony JEDEN, DRUGI połączone wskaźnikiem typu i – szyk P + O np.:

  • I jeden, i drugi zostali osaczeni (T1978);

  • i jeden, i drugi jest piłkarzem Legii (ED1999);

• rzeczowniki osobowe połączone wskaźnikiem typu i – szyk O + P, np.:

  • Polskę reprezentowali wtedy tylko Boniek i Żmuda (PS2009);

  • Pominął go całkowicie zarówno trener reprezentacji, […], jak i trener klubowy (PS2001).

Wnioski

Kluczowym wnioskiem z analizy obszernego materiału jest – najogólnie – dowód na wieloaspektowość dostosowania pomiędzy podmiotem a orzeczeniem w zdaniach polskich. Wbrew sądom wielu językoznawców składnia realnoznaczeniowa wcale nie występuje nawet w znaczącej grupie wyekscerpowanych przykładów – reprezentowana była jedynie w dwóch typach szeregów stojących przed czasownikiem: z singulrnymi rzeczownikami osobowymi połączonymi wskaźnikiem typu . (np. Janek i jego matka przybyli wcześniej, GW2003) oraz frazą, w której pierwszy rzeczownik był pluralny i zestawiony z singularnym za pomocą spójnika typu lub (np. Zegarki lub nowy egzemplarz telefonu mogły zachwycać, SE2018). Liczniej – o czym w zasadzie nie donoszą opisy syntaktyczne – obserwowano zdania, w których pojawiała się składnia formalnogramatyczna, np.: Każdy stary samochód czy jego następca miał ten sam znaczek producenta (I20190; Żaden filolog ani filolożka nie mogła dostać tu pracy (I2009); Nikt i nic nie może nic zdziałać (F2019); Nauczycielem może być nawet student lub absolwent studiów I stopnia (P2010).

Jeśli dodać, że pozostaje bardzo duży zbiór zdań ilustrujących wariantywność ad sensum / ad formam, z przewagą raz jednego, raz drugiego typu, należałoby zweryfikować dotychczasowe uwagi normatywne w zakresie składni pomiędzy podmiotem szeregowym a orzeczeniem. Punktem wyjścia do szczegółowych wskazówek – które wychodzą poza ramy niniejszego artykułu, mogłoby być następujące wprowadzenie:

Uzgodnienie formy czasownika z podmiotem szeregowym jest w polszczyźnie dość skomplikowane przede wszystkim w sytuacji, gdy człony podmiotu stoją w liczbie pojedynczej lub w liczbie pojedynczej występuje człon znajdujący się najbliżej orzeczenia. Przy niektórych typach szeregów czasownik niemal zawsze uzgadnia swą formę z całym szeregiem, przyjmując m.in. liczbę mnogą (np. Brat i siostra śpiewają), przy niektórych – dostosowuje swą formę do najbliższego z członów szeregu, przyjmując m.in. liczbę pojedynczą (np. Nie uczeń, ale uczennica śpiewa), bardzo często zaś wariantywnie można zastosować obydwa typy uzgodnienia – czasownik przyjmuje wtedy m.in. albo liczbę mnogą, albo pojedynczą (np. Każdy uczeń i każda uczennica śpiewają / śpiewa).

W wypadku konieczności wyboru liczby czasownika przy podmiocie szeregowym – kluczowego wskaźnika rodzaju dostosowania syntaktycznego – w większości wypadków najlepiej postawić go w liczbie mnogiej, taka forma jest bowiem zasadniczo do przyjęcia jako poprawna przez użytkowników polszczyzny w większości zdań polskich. Poza opisanymi w artykule sytuacjami, gdy szereg nie dopuszcza użycia formy mnogiej, np.: Nikt i nic nie jest (nie: nie są. go w stanie zezłościć. Dziesięć piłek i piłeczek leżało (nie: leżały. w sali. Nie ja, ale on idzie (nie: idą). Ta wskazówka dotyczy zdań, gdzie widać wyraźną wariantywność i konkurencję pomiędzy dostosowaniem realnoznaczeniowym a formalnogramatycznym. Przy większości szeregów z niemal bezwariantową składnią ad formam nie użyje się formy mnogiej (por. przykłady z szeregami typu nikt i / lub / czy nic), jednak w wielu pozostałych forma mnoga nie musi budzić negatywnej oceny, por.: Każdy fachowiec czy nawet żółtodziób dobiera / dobierają sobie materiały budowlane. Żaden generał ani pułkownik nie miał / nie mieli stosownych uprawnień jak ów marszałek. Ten i ów ma / mają odpowiednie doświadczenie. Czytał / czytali to Piotr lub Basia.

Bibliografia

Bobrowski, I., 1998. Gramatyka opisowa języka polskiego, [Descriptive grammar of Polish language]. T. II. Kielce: Wydawnictwo WSP. [In Polish].

Buttler, D., 1971. Składnia [Syntax]. In: D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz. Kultura języka polskiego [Culture of the Polish language]. Warszawa: PWN, s. 301–448. [In Polish].

Grochowski, M., 1984. Składnia wyrażeń polipredykatywnych [Syntax of poly predicate expressions]. In: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia [A grammar of the contemporary Polish language. Syntax]. Red. Z. Topolińska. Warszawa: PWN, s. 213–299. [In Polish].

Jadacka, H., 2006. Kultura języka polskiego [Culture of the Polish language]. Warszawa: PWN. [In Polish].

Jodłowski, S., 1976. Podstawy składni polskiej [Basics of Polish syntax]. Warszawa: PWN. [In Polish].

Kallas, K., 1993. Składnia współczesnych polskich konstrukcji współrzędnych [Syntax of contemporary Polish coordinate structures]. Toruń: Wydawnictwo UMK. [In Polish].

Karolak, S., 1984. Składnia wyrażeń predykatywnych [Syntax of predicative expressions]. In: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia [A grammar of the contemporary Polish language. Syntax]. Red. Z. Topolińska. Warszawa: PWN, s. 11–211. [In Polish].

Kopcińska, D., 1997. Strukturalny opis składniowy zdań z podmiotem-mianownikiem we współczesnej polszczyźnie [Structural syntactic description of sentences with a nominative subject in contemporary Polish]. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa. [In Polish].

Korybut-Daszkiewicz, I., Najdecka A., 1993. Składnia związku głównego – orzeczenie przy podmiocie szeregowym [Syntax of the main union – judgment in the case of a serial entity]. Poradnik Językowy [Language Guide], Zeszyt 8, s. 14–27. [In Polish].

Laskowski, R., 1984. Fleksja [Inflection]. In: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia [A grammar of the contemporary Polish language. Morphology]. Red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel. Warszawa: PWN, s. 151–224. [In Polish].

Lyons, J., 1975. Wstęp do językoznawstwa [Introduction to linguistics]. Warszawa: PWN. [In Polish].

Markowski, A., 1978. Poprawność gramatyczna [Grammatical correctness]. In: Kultura języka polskiego [Culture of the Polish language]. Red. M. Szymczak. Warszawa: WsiP. [In Polish].

Podracki, J., 1997. Składnia polska. Książka dla nauczycieli, studentów i uczniów [Polish syntax. A book for teachers, students and pupils]. Warszawa: WsiP. [In Polish].

Saloni, Z., Świdziński, M., 1985. Składnia współczesnego języka polskiego [Syntax of the contemporary Polish language]. Warszawa: PWN. [In Polish].

Szpakowicz, S., Świdziński, M., 1990. Formalna definicja równorzędnej grupy nominalnej we współczesnej polszczyźnie [Formal definition of an equal nominal group in contemporary Polish]. Studia Gramatyczne [Grammar Studies], IX, s. 8–54. [In Polish].

Zbróg, P., 2010. Budowa i składnia podmiotu szeregowego w polszczyźnie do 1939 roku [Construction and syntax of a serial entity in the Polish language until 1939]. Kielce: Wydawnictwo UJK. [In Polish].

Źródła

ED : ED – Echo Dnia [Echo of The Day]

F: Fakt [Fact]

I: Internet

GP: Gazeta Polska [Polish Newspaper]

GW: Gazeta Wyborcza [Election Newspaper]

P: Polityka [Politics]

PS: Przegląd Sportowy [Sports Review]

SE: Super Express

SL: Słowo Ludu [Word of The People]

T: Trybuna Ludu [Tribune of The People]

Notatka